در جهت ضد آن ، و نمی‏توانست جز اين باشد ، اما خدمتی كه علوم به توحيد
نمود از راه " نظام غائی " بود نه " نظام فاعلی " كه مؤلف دانشمند
كتاب راه طی شده به آن استناد جسته‏اند . خدمات علوم به توحيد از اين‏
راه بود كه علوم تا حدود زيادی در دل طبيعت راه يافت و تا هر جا كه‏
رفت بيش از پيش به نظم دقيق ساختمان اشياء و رابطه تشكيلات داخلی‏
اشياء با يك سلسله هدفهای پيش بينی شده پی برد ، و به عبارت ديگر علوم‏
هر اندازه كه بيشتر به راز درونی اشياء پی برد بيشتر به مسخر بودن طبيعت‏
و به خود و اگذار نبودن آن ايمان و اذعان پيدا كرد . هدف قرآن هم از
دعوت به مطالعه حسی و تجربی طبيعت از نظر خداشناسی اين است كه به‏
مخلوق و مسخر بودن طبيعت و اينكه قوه‏ای ما فوق قوای طبيعی ، طبيعت و
قوای طبيعت را اداره و تدبير می‏كند پی ببريم و ايمان پيدا كنيم .
مطالعه حسی طبيعت و تفكر در زمين و آسمان و آنچه در آنهاست از نظر
توحيد و خداشناسی كيفيت و ماهيتی دارد و حد و رسالتی . كيفيت و
چگونگی‏اش اين است كه نظامات داخلی اشياء مورد دقت قرار گيرد تا روشن‏
شود كه قوای طبيعت برای تأمين يك سلسله هدفها فعاليت می‏كنند و ميان‏
فاعلها و غايتها رابطه مستقيم برقرار است . اما حد و رسالتش اين است‏
كه مخلوقيت طبيعت و وجود قوه يا قوايی شاعر و حاكم بر طبيعت را بر ما
روشن می‏كند و بيش از اين رسالتی ندارد و نمی‏تواند داشته باشد . اين است‏
كه گفتيم راه مطالعه طبيعت از نظر توحيد و خداشناسی جاده‏ای است كه تنها
تا مرز ماوراء طبيعت كشيده شده است .
اما نظام فاعلی كه مؤلف دانشمند آن كتاب بدان تمسك جسته‏اند
كوچك‏ترين خدمتی به توحيد نكرده و نمی‏توانسته است

بكند . علوم از نظر نظامات فاعلی تنها كاری كه می‏كند اين است كه به قول‏
شما ثابت می‏كند كه هيچ پديده‏ای مستقل و اتفاقی نيست بلكه وابسته به‏
پديده يا پديده‏های ديگر است ، و هم ثابت می‏كند كه پديده‏ها معلول دخالت‏
خدايان و موجودات نامرئی كه مشركين و غير مشركين حوادث را بدانها توجيه‏
می‏كردند نيست ، و از اين رو ثابت می‏كند يك نظام متقن علی و معلولی‏
ميان خود پديده‏ها حكمفرماست و اين رشته از بی نهايت سرچشمه گرفته و تا
بی نهايت ادامه دارد . اما كجای اين مطلب با توحيد ارتباط دارد ؟ مگر
ماديين كه منكر خدا هستند وجود نظام متقن علی و معلولی را به اين صورت‏
انكار دارند ؟
آيا خدا كه انبيا بدان دعوت كردند يعنی مجموع نظام غيرمتناهی علت و
معلول ؟ !
اينكه طبيعت در همه جايكسان عمل می‏كند دليلی جز بر وحدت نوعی عناصر
طبيعت نيست و به هيچ وجه بر وجود قوه‏ای واحد احد صمد بسيط غير متجزای‏
ثابت دائم ازلی قاهر غالب دلالت نمی‏كند .
آيا اين سخن پذيرفته است كه وجود موجود واحد ازلی حی فعال عليم قدير
مريد سميع بصير مسلط و قاهر بر طبيعت و خالق و آفريننده آن از ساخته‏های‏
فلسفه يونان است و پيغمبران چنين چيزی نگفته‏اند ، پيغمبران آمده‏اند كه‏
مردم را به طبيعت دعوت كنند و اعتقاد به خدايان و ارواح و شياطين را از
بين ببرند ؟ ! آيا اين جز سپر انداختن در مقابل ماديين است ؟ !
نظام فاعلی علت و معلول می‏تواند در مسائل توحيد مورد استفاده قرار
گيرد ولی به مفهوم فلسفی علت و معلول نه به مفهوم علمی آن . مفهوم علمی‏
علت و معلول عبارت است از رابطه و پيوستگی

وجودی حوادث زمانی كه متواليا يكديگر را تعقيب می‏كنند و در متن زمان‏
پشت سر يكديگر قرار گرفته‏اند . اما مفهوم فلسفی آن از يك تحليل عقلی‏
سرچشمه می‏گيرد كه هر حادثه به دليل علائم امكان ، ممكن شناخته می‏شود و به‏
دليل نياز ذاتی ممكن به علت حدوثا و بقائا ، وجود علتی مقارن و همزمان و
محيط بر او كشف می‏شود ، سپس آن علت مقارن در ميان دو فرض ممكن و
واجب قرار می‏گيرد و بنابر فرض ممكن بودن ، به دليل امتناع تسلسل در علل‏
مقارنه ، وجود واجب در رأس سلسله اثبات می‏گردد .
از نظر فلسفه ، عللی كه علوم آنها را علل می‏شناسند معداتند نه علل ، و
به عبارت ديگر مجرا می‏باشند نه ايجادكننده و آفريننده . در اين گونه علل‏
، تسلسل - يعنی رشته بی‏نهايت - به هيچ وجه امتناع ندارد .
به هر حال خدمتی كه علوم به توحيد می‏كند از راه نظامات غائی است كه‏
در كتاب راه طی شده بدان استناد جسته نشده است ، اما از راه نظامات‏
فاعلی كه بدان استناد جسته شده است علوم هيچ گونه خدمتی نمی‏توانند بكنند
و تنها فلسفه است كه از اين راه می‏تواند خدمت كند .
حقيقت اين است : راهی كه مؤلف دانشمند راه طی شده با كمال صفا و
خلوص نيت طی كرده است آنچنان بيراهه است كه مجالی برای استدلال از راه‏
" نظام غائی " كه دانشمندان به اقتباس از قرآن مجيد آن را راه "
اتقان صنع " اصطلاح كرده‏اند نمی‏گذارد .
كتاب نامبرده پس از بحث بالا اشكالی طرح می‏كند و به پاسخ آن می‏پردازد
، می‏گويد :
" اشكالی كه دانشمندان غير خداپرست دارند اين است كه

می‏گويند چگونه كسی را كه نمی‏شناسيم و نمی‏توانيم توصيف كنيم قبول نماييم‏
؟ بعلاوه وقتی كه به خدا قائل شديم بايد پی آن برويم كه او از كجا آمده و
چگونه درست شده است ؟ پس چون مسئله حل نمی‏شود و نقطه مجهول يك مرحله‏
عقب می‏رود بهتر است پای خود را از حدود محسوسات طبيعت فراتر نگذاريم‏
و از وجود و عدم خدا فعلا صحبت نكنيم .
در جواب آقايان بايد گفت اولا هيچ پيغمبری ( و بنابراين خود خدا )
نخواسته ما خدا را كما هو بشناسيم و وصف كنيم ، سهل است منع هم كرده‏اند
، آنچه را ما بتوانيم وصف يا درك كنيم ناچار از نوع خودمان است پس‏
خدانيست . بنابراين توفيق چنين معرفتی را فعلا نبايد از خود داشته باشيم‏
، ثانيا وقتی عقب و جلو رفتن مجهول تفاوت نمی‏كند چرا بر خلاف عادت و
معمولی كه در همه چيز و همه جا داشته برای هر فعلی فاعلی و برای هر نظمی‏
ناظمی را سراغ می‏دهيم در مورد فاعل كل و ناظم اصلی اينقدر لجاج به خرج‏
دهيم و تكبر و تجاهل نماييم ؟ ! وقتی به قانون احترام می‏گذاريم چرا به‏
قانونگذار بی‏اعتنا باشيم ؟ ! "
عجبا ! آيا معنی شناختن خدا كه اينهمه بدان تأكيد شده اين است كه چنين‏
تصوری مبهم و نارسا درباره خدا داشته باشيم ؟ ! آيا معنی اينكه ما خدا را
نمی‏توانيم كما هو بشناسيم و به كنه ذات و صفات او احاطه پيدا كنيم اين‏
است كه در قدم اول لنگ بمانيم تا آنجا كه از پاسخ به ساده‏ترين و اولين‏
پرسشها درباره خدا ناتوان بمانيم و آنگاه عذر ناتوانی خود را به گردن‏
اسلام بگذاريم و بگوييم : اسلام اساسا تفكر و انديشه درباره اين گونه مسائل‏
را تحريم كرده است !
هرگاه كسی درباره خدا بينديشد و يا به كسی اين انديشه را

القا كند كه خدا آن موجودی است كه جهان را آفريده است ، اولين و
ساده‏ترين پرسشی كه به ذهن می‏آيد اين است كه خدا را كی آفريده است ؟ اگر
بنا شود در همين جا لنگ بمانيم خداشناسی مفهومی نخواهد داشت . بعلاوه در
اين صورت چه تفاوتی است ميان توحيد اسلامی و تثليث مسيحی از جنبه‏
ناتوانی عقل به پاسخگويی به ساده‏ترين سؤالات ؟
بنابر بيان فوق هرگاه گروه ماديين ايراد و اشكالی را در مورد خدا طرح‏
كنند و از ما بپرسند ، ما بايد بر روش قدمای اهل حديث شانه‏ها را بالا
بيندازيم و ابروها را درهم كشيم و بگوييم : السؤال بدعه ! روی حنابله‏
سفيد .
وانگهی بنابر منطق گذشته كه هر راه ديگر غير راه علوم حسی و تجربی باطل‏
است و علوم هم تنها كاری كه می‏كند اين است كه نظام بی نهايت علت و
معلول جهان را به ما می‏شناساند ، ديگر " فاعل كل " و " ناظم اصلی "
معنی ندارد . بنابراين منطق هرچه هست فعلها و فاعلهاست كه در بستر زمان‏
و مكان پشت سر هم و در كنار هم قرار گرفته‏اند ، نظم و قانون نيز چيزی جز
ترتب منظم فعلهای بی نهايت بر فاعلهای بی نهايت نيست . بنابراين منطق‏
، جايی برای فاعل كل و صانع كل كه طبعا خود ، فاعل و صانعی ندارد باقی‏
نمی‏ماند ( 1 ) .
پاورقی :
. 1 اصول فلسفه‏ج / 5 ص 25 - . 35

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: